Zaburzenia lękowe u dzieci
Zaburzenia lękowe są całkiem powszechnym zjawiskiem nie tylko u dorosłych, lecz także u dzieci. „Boję się”- to zdanie w gabinecie słyszę od dzieci dość często. Najczęściej wtedy, kiedy zachęcam małego pacjenta do wykonania nowej lub trudnej dla niego aktywności. Czym jest lęk u dzieci i jak sobie z nim poradzić w gabinecie fizjoterapeutycznym?
Poniższy post powstał we współpracy z bardzo ambitną studentką psychologii. Tłumaczy ona, w bardzo konkretny i profesjonalny sposób, psychologiczne podłoże lęku, jego rodzaje i możliwości leczenia. Kliknięcie tutaj przeniesie Was do jej bloga.
Lęk u dzieci- zacznijmy od początku
Okres dzieciństwa jest okresem charakteryzującym się istotnymi zmianami w rozwoju fizycznym, poznawczym i emocjonalnym człowieka. Pełen jest wyzwań, nieznanych sytuacji i trudności, jakim dziecko musi stawić czoło. Liczne zmiany i konfrontacje z nowymi sytuacjami mogą wiązać się z przeżywaniem lęku. Ten przykry stan emocjonalny pojawia się w sytuacji, kiedy spodziewane jest zagrożenie lub niepowodzenie. Dolegliwości, jakie lękowi towarzyszą, oraz ich nasilenie, są różne. Należą do nich m.in.: wzmożona potliwość, drżenie całego ciała lub jego części, szybsze bicie serca czy zawroty głowy.
Przez wzgląd na powszechność przeżywania lęku, stwierdzenie, że ktoś go odczuwa, nie jest jednoznaczne z tym, że osoba ta ma zaburzenie lękowe. Lęk nosić będzie znamiona zjawiska patologicznego w następujących sytuacjach:
- jeśli jego natężenie zdecydowanie przekracza poziom lęku oczekiwanego w określonych sytuacjach lub w odniesieniu do określonych bodźców (np. dziecko odczuwa paraliżujący lęk przed odczytaniem zadania domowego na głos),
- podczas, gdy jego przeżywanie w sposób nadmierny się wydłuża (np. po ominięciu agresywnego psa dziecko nie uspokaja się, lęk towarzyszy mu cały dzień),
- gdy odczuwany jest względem obiektów lub sytuacji, które nie stanowią obiektywnego zagrożenia (np. dziecku towarzyszy lęk w związku z jazdą autobusem czy na widok ćmy).
Zaburzenia lękowe i ich rodzaje
Lęk separacyjny
Wiąże się z silną reakcją emocjonalną w sytuacji rozdzielenia dziecka z opiekunami, do których jest przywiązane. Dziecko martwi się o ich los, przewiduje wypadki, katastrofy, zaginięcie czy nawet ich śmierć. Próby separacji będą się wiązały z oporem, płaczem, ale i dolegliwościami somatycznymi, jak np. ból brzucha. Objawy występować mogą zarówno w momencie rozstania z opiekunami, jak i podczas całego okresu trwania rozstania. Dziecko zmagające się z lękiem separacyjnym odmawia wychodzenia z domu bez opiekuna. Nie chce także wychodzić samodzielnie do szkoły, z oporem jeździ na wycieczki szkolne. W szkole prosi często nauczyciel, by zadzwonili do rodziców. Zdarza się również, że nie chce samo spać.
Zaburzenie lękowe uogólnione
Jest chronicznym, nadmiernym zamartwianiem się i lękiem, które zdają się nie mieć konkretnej przyczyny. Dziecko martwi się tym, tym co będzie, martwi się też o rodzinę, czy swoje powodzenie w szkole. Spodziewane sytuacje przybierają w jego głowie negatywny obrót. Nawet jeśli dziecko usłyszy zapewnienia, że sprawy nie potoczą się zgodnie z jego obawami, nie uspokaja się. Towarzyszący mu lęk ma stałe nasilenie, a obok niego pojawiają się nerwowość, rozdrażnienie, niepokój czy zmęczenie spowodowane ciągłym napięciem mięśniowym.
Zespół lęku napadowego
Jego cechą charakterystyczną są napady paniki, a zatem bardzo silny, nagły lęk, któremu towarzyszą: duszność, zawroty głowy czy kołatania serca. Wspomniane napady paniki mogą pojawiać się wywołane przez konkretny czynnik, ale i niejako “znikąd”. Jeśli dochodzi do tej drugiej sytuacji, sam lęk przed nawrotem może wywołać kolejny napad paniki.
Fobia specyficzna
Lęki skupiać się mogą również wokół konkretnego przedmiotu, postaci czy sytuacji. Lista tego, czego dotyczyć może lęk, jest wręcz nieskończona. Pojawiają się na niej między innymi ciemność, zjawiska atmosferyczne, jazda samochodem, zastrzyk, krew, zwierzęta czy wysokość. Lęk powodowany jest nie tylko obecnością wspomnianych czynników, ale samą możliwością kontaktu z nimi. W skrajnym scenariuszu dojść może nawet do napadu paniki. Reakcje na czynnik powodujący fobię to płacz, złość, kurczowe trzymanie się opiekuna lub zastyganie w bezruchu. Celem dziecka staje się takie funkcjonowanie, by zmniejszyć do zera prawdopodobieństwo kontaktu z czynnikiem będącym obiektem fobii. W kontekście fobii warto pamiętać, że lęki przed różnymi obiektami czasem są lękami w ramach prawidłowego rozwoju. Stąd nie powinien dziwić rodzica lęk dwulatka przed hałasem a trzylatka przed psem. Zaburzenie diagnozowane jest wtedy, gdy lęk powodowany przez obiekt,nie jest lękiem zgodnym z fazą rozwojową.
Fobia społeczna
Fobią utrudniającą funkcjonowanie w życiu społecznym jest fobia społeczna, która wiąże się z przeżywaniem nasilonego lęku w sytuacji kontaktu z nieznajomymi oraz z unikaniem takich sytuacji. Dziecko zamartwia się, co myślą o nim inni, stara się wypaść jak najlepiej. W rezultacie ciągle odtwarza w głowie scenariusze, podczas których ośmiesza się na oczach innych, stąd woli trzymać się na uboczu, nie wychylać się. Podczas sytuacji społecznych dziecku towarzyszą objawy somatyczne: pocenie się, czerwienienie się, drżenie rąk.
Lęk przed ludźmi może przejawiać się również odmową komunikacji słownej, mimo tego, że mowa dziecka jest prawidłowo rozwinięta, podobnie jak jej rozumienie. Tę stałą niemożność mówienia w określonych sytuacjach społecznych nazywamy mutyzmem wybiórczym. Dziecku, które się z nim zmaga, towarzyszy uczucie zaciśniętego gardła, uniemożliwiające przekazanie komunikatu. W konsekwencji dziecko unika kontaktu wzrokowego, nie przejawia emocji, które możnaby wyczytać je jego twarzy, wykonuje bardzo oszczędne ruchy. Rodzice dziecka często opowiadają, że w domu zachowuje się zupełnie inaczej, stąd trudno im uwierzyć w to, jak ich dziecko zachowuje się w kontakcie z innymi.
Zaburzenia lękowe- psychoterapia i inne metody
Podstawową metodą leczenia opisanych wyżej zaburzeń lękowych są oddziaływania psychoterapeutyczne. Jednym z nich jest psychoedukacja dziecka i jego opiekunów. Polega ona na przekazaniu informacji o tym, jakie są przyczyny zaburzenia, z jakimi wiąże się ono objawami, jak będzie przebiegać leczenie. Innym oddziaływaniem może być psychoterapia w nurcie poznawczo-behawioralnym, która wykorzystuje różne metody, by nauczyć dziecko radzenia sobie z lękiem oraz zrozumienia, skąd lęk się bierze. Jedną z takich metod jest stopniowa ekspozycja na sytuacje lękotwórze. Inną jest poznawcza restrukturyzacja, za pomocą której dziecko zaczyna identyfikować myśli, które wywołują lęk i je weryfikować. Oddziaływanie psychoterapeutyczne może odbywać się również w grupie. Gdy dziecko ma objawy fobii społecznej, zalecana może być terapia grupowa. Terapia rodzinna pozwoli na odnalezienie lekowych wzorów myślenia u pozostałych członków rodziny i pracę nad nimi, dzięki czemu najbliższe otoczenie dziecka będzie dla niego adekwatnym czynnikiem wspierającym. Z pewnością korzystnie na dziecko z zaburzeniem lękowym wpływają również metody relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe czy ćwiczenia z zakresu poszerzania umiejętności społecznych.
Zaburzenia lękowe- farmakoterapia
W sytuacji, gdy stosowanie jedynie metod psychoterapeutycznych nie polepsza sytuacji dziecka, psychiatra polecić może zastosowanie farmakoterapii. Zdarza się również, że objawy są nasilone tak mocno, że rozpoczęcie oddziaływań psychoterapeutycznych nie może dojść do skutku i wtedy również stosowana jest farmakoterapia. Warto pamiętać, aby stosować ją jako uzupełnienie psychoterapii.
Rozmowa
Konieczne są rozmowy z dzieckiem o tym, że lęk jest czymś powszechnym i pomaga ocenić sytuację i podjąć adekwatne działania. Podczas rozmów z dzieckiem o lęku należy posługiwać się przykładami z życia. Istotne znaczenie ma pomaganie dziecku w stopniowym zauważaniu, jak działają jego zniekształcenia poznawcze i do czego prowadzą. Należy pamiętać o tym, że dzieci z zaburzeniami lękowymi unikają sytuacji, które powodują powstanie lęku. W związku z tym warto konfrontować dziecko w bezpiecznych i kontrolowanych warunkach z sytuacjami, których unika. Liczne obawy gruntować mogą w dziecku poczucie, że samodzielnie nie jest w stanie wykonywać wielu czynności. Ważne więc, by uczyć dziecko technik rozwiązywania problemów i pomagać mu stawać się niezależnym.
Ważnym aspektem w oswajaniu dziecka z lękiem jest wyjaśnienie mu wpływu lęku na ciało. To normalne, że pojawiają się m.in.: drżenie kolan, napięcie mięśni, ból brzucha, dygotanie, ból głowy, uderzenie gorąca, wiercenie się, łaskotanie w brzuchu, przyspieszony oddech, rumieńce, obfite pocenie się, płacz. Do zobrazowania takiej sytuacji można posłużyć się zmianami zachodzącymi w ciele zwierząt.
Zaburzenia lękowe- etiologia
Istnieje kilka hipotez, które mogą w jakiś sposób wyjaśniać nadmierny lęk dziecka.
- geny (osobowość dziecka najczęściej jest podobna do osobowości rodzica)
- reakcja rodziców (nadopiekuńcze reakcje podtrzymują lęk dziecka)
- wzorowanie się na rodzicu
- unikanie (dzieci lękowe uciekają przed spodziewanym problemem)
- negatywne myśli, które towarzyszą dzieciom
- czynniki stresowe
Warto pamiętać, że najczęściej zaburzenia lękowe u dziecka powstają jako wypadkowa działania kilku czynników. Tak jak w przypadku innych chorób i zaburzeń, najważniejsze jest znalezienie i eliminacja przyczyny takiego stanu.
Źródła:
- https://sofizjo.pl/zdrowie-psychiczne-i-zaburzenia-oddychania/
- Derezińska I., Gajdzik M., One są wśród nas. Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2010, dostęp online:
- Miernik-Jaeschke M., Namysłowska I., Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży
- Rappe Ronald M., Spence Susan H., Ann Wignall – Lęk u dzieci Poradnik z ćwiczeniami