Wzrok jest zmysłem, który umożliwia nam eksplorowanie świata. Z racji tego, że bodziec wzrokowy najsilniej motywuje do ruchu, zaburzenia widzenia u dzieci są w praktyce fizjoterapeuty (i każdego innego specjalisty) bardzo ważne. 

Wzrok- wstęp

Chęć poznania świata za pomocą wzroku zmusza dziecko do pewnych aktywności, np. niemowlę unosi głowę w leżeniu na brzuchu i „dziobiąc” przenosi ją na drugą stronę. Kształtuje to siłę mięśniową, naturalne krzywizny kręgosłupa, uczy koordynacji. W terapii dzieci często wykorzystujemy bodziec wzrokowy jako naturalny motywator i istotną część ćwiczenia. Nie bez powodu prosimy dzieci w trakcie ćwiczeń czy zabawy, aby popatrzyły, gdzie rzucają piłkę, zobaczyły, jaki kolor ma dana zabawka albo co jest za oknem. Prawidłowe widzenie powoduje, że jesteśmy 2x mniej narażeni na upadki.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest bardzo istotna, bo około 80% informacji dociera do nas właśnie przez zmysł wzroku! 

Wzrok- konsekwencje zaburzeń

– opóźniony rozwój mowy 

– brak doświadczeń wzrokowych, brak pełnego obrazu świata 

– zmniejszona motywacja do aktywności à opóźniony rozwój motoryczny

– zaburzenia zachowania

– zaburzenia komunikacji z drugim człowiekiem 

– wycofanie społeczne, niepewność

– depresja (u około 30% osób z zaburzeniami widzenia), zaburzenia lękowe (15% osób z zaburzeniami widzenia) 

– niemożność odwzorowania ruchu przez naśladowanie (wykorzystujemy alternatywną formę nauczania- tzw. „brailowanie”, czyli przyjęcie odpowiedniej pozycji, a następnie pozwolenie osobie niewidomej na dotknięcie naszego ciała i próbę odwzorowania takiej pozycji) 

– wady postawy 

Pamiętajmy, że blisko 80% zaburzeń wzroku dałoby się uniknąć, gdyby odpowiednio wcześnie przeprowadzona była diagnostyka! 

Jak przebiega rozwój wzroku?

Wzrok dziecka 0-4 miesiąca życia

• Noworodek (do 1 miesiąca życia)

– ostrość widzenia to tylko 3% pełnej ostrości widzenia (więc wbrew powszechnemu mitowi noworodek nie rodzi się ślepy! Widzi, ale w bardzo ograniczonym zakresie) 

– pole widzenia wynosi maksymalnie 20 stopni

– widzi z odległości około 40 cm

– prawie nie rozróżnia kontrastu 

– fizjologiczny zez (fiksacja jednooczna naprzemienna) 

Obiekty zainteresowania: twarze, silne źródła światła, kontrastowe i błyszczące zabawki. 

Pamiętajmy, że w tym okresie dla dziecka najciekawsi są ludzie! Twarz opiekuna często jest najlepszą zabawką. Jeśli decydujemy się na zakup zabawek to pamiętajmy, żeby nie przesadzać z ilością- dla noworodka zbyt duża ilość bodźców może być po prostu szkodliwa.

• 2 miesiąc życia 

– intensywnie rozwijają się: ostrość wzroku, wrażliwość na kontrast, umiejętność widzenia barwnego 

– po 8 tygodniu życia pojawia się uśmiech społeczny- na widok uśmiechającej się osoby, którą zna, a także na widok zdjęcia/ obrazka, na którym widzi uśmiechniętą twarz

– rozwija się konwergencja

– fiksacja częściowo obuoczna i dłuższa

– śledzenie obiektu w linii pionowej w górę i po okręgu 

– Obiekty zainteresowania: czarno-białe lub ciepłe kolory, obiekty 3D, twarze

• 3 miesiąc życia

– dziecko uzyskuje 10% pełnej ostrości wzroku, a pole widzenia wynosi już około 60 stopni 

– fiksacja obuoczna

– precyzyjne przenoszenie spojrzenia

– zatrzymanie spojrzenia na trzymanym w rękach obiekcie 

– chwytanie i trącanie zabawki znajdującej się w zasięgu ręki 

– patrzenie na dłonie zbliżające się i oddalające od twarzy 

– śledzenie obiektu w linii pionowej w dół 

– obiekty zainteresowania: obiekty o ciepłych barwach, znane już obiekty (rozwija się pamięć wzrokowa), ręce

Pamiętajcie, że po ukończeniu 3 miesiąca życia dziecko nie powinno już zezować!! 

• 4 miesiąc życia

– śledzenie obiektu w linii poziomej i pionowej oraz po okręgu- pojawiają się pierwsze ruchy izolowane

– jest w stanie szybko zmienić obiekt, na który patrzy (pod warunkiem, że są to 2 obiekty, nie więcej)  

– szybko lokalizuje obiekt 

– przenosi spojrzenie pomiędzy 3 obiektami z bliży do dali

– uzyskanie kontroli głowy sprzyja reakcjom wzrokowym

– rozwija się umiejętność sięgania, chwytania, patrzenia na swoje ręce w linii środkowej ciała, chwytania oburącz 

– widzi i rozpoznaje kolory (pełne widzenie barwne, więc możemy się pokusić o zabawki w najrozmaitszych kolorach!)

– pojawia się widzenie obuoczne 

Wzrok dziecka 5-12 miesiąca życia

• 5 miesiąc życia 

– skupia wzrok na małych obiektach

– śledzi obiekt przekraczający linię środka ciała

– śledzi oddalający się obiekt 

– szuka obiektu, który zniknął, co jest związane nie tylko ze wzrokiem, ale także z umiejętnościami poznawczymi

– doskonali przenoszenie spojrzenia na różne odległości

– patrzy na zabawki podczas sięgania, chwytania i trzymania oburącz (natomiast chwytając jednorącz nie kontroluje tego ruchu wzrokiem) 

• 6 miesiąc życia

– uzyskuje pełne pole widzenia oraz coraz lepszą ostrość 

– chwyta coraz mniejsze obiekty

– płynne funkcje wzrokowe – pojawiły się wszystkie funkcje wzrokowe i są już pełne i zaawansowane, dlatego tak ważna jest wczesna diagnostyka wzroku dziecka!

– obiekty zainteresowania: odbicie w lustrze, ekspresja twarzy, kolorowe obiekty ze elementami wewnętrznymi 

• 7-9 miesiąc życia

– intensywnie rozwija się ostrość widzenia

– śledzi upadające przedmioty

– przekłada przedmiot z jednej do drugiej ręki 

– zaczyna wskazywać palcem

– rozwija się chwyt pęsetowy- w tym okresie koniecznie trzeba uważać, żeby dziecko nie połknęło małych elementów! 

– zaczyna się kształtować orientacja przestrzenna, która jest zależna od rozwoju motorycznego! 

• 10-12 miesiąc życia

– zainteresowanie pojemnikami i otworami (wkłada palce) 

– interesuje się książeczkami 

– coraz lepsza pamięć wzrokowa, która w tym okresie dotyczy głównie osób często widywanych

– naśladuje wyraz twarzy drugiej osoby

– podejmuje pierwsze próby rysowania (naśladowanie dorosłego) 

Wzrok dziecka po 1 roku życia

• 1,5-2 rok życia

– dobrowolna kontrola ruchów gałek ocznych, skupianie i utrwalanie przedmiotów i ludzi znajdujących się w różnych odległościach

– utrzymuje dobry kontakt wzrokowy, prezentuje dobre interakcje społeczne z ludźmi, zwierzętami, przedmiotami i różnymi środowiskami

– rozpoznaje i nazywa ludzi, zwierzęta i znajome przedmioty

– ma możliwość śledzenia ludzi, zwierząt i obiektów w szybkich ruchach, zauważa podobieństwa i różnice

• 2-4 rok życia

– dobra percepcja wzrokowo-ruchowa i koordynacja, rozpoznaje szczegóły w dwu- i trójwymiarowych figurach i przedmiotach

– dobre wyczucie przestrzeni ciała, rozumie symbole

– czynności sensomotoryczne są różnorodne

– potrafi śledzić szybkie bodźce wzrokowe

– identyfikuje i nazywa figury

• 4-6 rok życia

– pełne widzenie obuoczne

– poczucie głębi, tła, figury, dobre rozumienie symboli

– pełna zdolność do naśladowania ludzi/ zwierząt

– pełna zdolność percepcji przestrzennej i lokalizacji dzieci i innych ludzi, zwierząt i przedmiotów prezentowanych w różnych odległościach

Co powinno nas zaniepokoić w rozwoju dziecka?

• utrzymujące się zezowanie powyżej 3 miesiąca życia (a także zezowanie wcześniej, jeśli jest bardzo silne i częste) 
• oczopląs, wytrzeszcz 
• ropa w oczach, łzawienie, mrużenie, pocieranie, zaczerwienienie oczu 
• brak mrużenia oczu przy bliskim kontakcie z intensywnym światłem (badanie latarką okulistyczną) 
• ograniczone zainteresowanie otoczeniem, opóźnienie rozwoju psychoruchowego 
• brak zainteresowania twarzą od urodzenia, brak uśmiechu społecznego
• wybiórczość w kontekście patrzenia na przedmioty/ kolory 
• preferowanie patrzenia na zabawki tylko z jednej strony

Wzrok i ekran smartfona

Pamiętajmy, że dzieci do ukończenia 2 roku życia nie powinny spędzać w ogóle czasu przed ekranem!! Przyjmuje się, że dzieci od 2 do 4 roku życia mogą patrzeć w ekran maksymalnie 1h dziennie. 

Korekcja wzroku jest kluczowa! Nie bójmy się noszenia okularów czy soczewek- nie rozleniwiają one oka, jest to kolejny mit!

Zaburzenia wzroku- kto może pomóc?

• okulista (rutynowo pierwszy raz między 4 a 6 miesiącem życia dziecka, później koniecznie w 3 roku życia oraz 1-1,5 roku przed rozpoczęciem nauki w szkole; co 2 lata zaleca się rutynowe badanie wzroku przez całe życie!!)
  
• optometrysta – dokładną diagnozą wad wzroku, dobór odpowiednich szkieł kontaktowych 

• neurolog (m.in. w przypadku uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, II nerwu czaszkowego- nerwu wzrokowego) 

• tyflopedagog- terapia i edukacja dzieci niewidzących/ słabo widzących

• nauczyciel orientacji przestrzennej, który uczy osoby niewidome lub słabowidzące poruszania się z długą laską, pokonywania barier architektonicznych

• terapeuta widzenia słabowidzących (funkcjonalna ocena widzenia, terapia widzenia) 

Podsumowanie

Źródła:

– materiały szkoleniowe z webinaru „Vademecum o wzroku dla terapeutów dziecięcych”- Alicja Wojtasiewicz
– Zimmerman A. i wsp. Visual development in children aged 0 to 6 years. Arq Bras Oftalmol. 2019; 82(3): 173-5
– Derebecka M, Grzybowski A. Rehabilitacja osób słabowidzących na świecie. OphthaTherapy 2018; 5(3): 194-199