Ból głowy i leki przeciwbólowe
Ból głowy jest częstym problemem wśród ludzi. Nadużywanie leków w naszej kulturze, przesyconej reklamami koncernów farmaceutycznych, wydaje się być powszechnym zjawiskiem. Tabletki przeciwbólowe są tak łatwo dostępne, że nie zastanawiamy się nad tym, jakie konsekwencje może mieć ich nadużywanie.
Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków
Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków (medication overuse headache, MOH) jest obecnie klasyfikowany jako przewlekły, wtórny ból głowy powstający w odpowiedzi na przyjmowanie zbyt dużej ilości leków łagodzących ból. Co istotne, ból głowy występuje przez co najmniej 15 dni w miesiącu u pacjenta z wcześniej istniejącym bólem głowy (najczęściej migreną-80%, pourazowym lub napięciowym bólem głowy). Nadużywanie co najmniej jednego leku trwa od ponad 3 miesięcy. Leki te niekoniecznie muszą być przyjmowane z powodu bólu głowy- oliwy do ognia mogą dolewać wszelkie inne, regularnie spożywane. Pojawiający się ból głowy jest podobny do tego występującego już wcześniej, przed rozpoczęciem zażywania leków. Co ważne, to właśnie częstotliwość bólu głowy, a nie jakość lub intensywność, są wyznacznikiem MOH. Najgorsze w skutkach w tym rodzaju bólu głowy okazują się być: tryptany / ergotamina, pojedyncze leki przeciwbólowe (NLPZ, acetaminofen) oraz złożone leki przeciwbólowe zawierające opiaty lub barbiturany.
Ból głowy- epidemiologia.
Nie znamy rzeczywistej częstość występowania bólu głowy spowodowanego nadużywaniem leków, ale szacunkowo mieści się w zakresie od 0,5% do 5% w populacji ogólnej. Wyższe wskaźniki odnotowano w Rosji (7,6%) i Iranie (4,6%), gdzie nadużywanie leków jest bardziej rozpowszechnione. MOH najczęściej dotyka kobiety w wieku od 30 do 50 lat. Wiemy już, że problem dotyczy też dzieci (21-52%) oraz osoby powyżej 64 roku życia (35%). Jak widać, MOH jest problemem ogólnoświatowym. Eksperci przypuszczają, że na etiologię tego problemu mają wpływ niski status socjo-ekonomiczny. Słaba kondycja psychiczna i fizyczna, predyspozycje genetyczne (występowanie tej choroby w rodzinie lub przypadki różnych uzależnień) i przyczyny kulturowe także dolewają oliwy do ognia.
Czynniki rozwoju bólu MOH:
Demograficzne
- wiek (30-50 lat)
- płeć żeńska
- niski poziom wykształcenia
Ogólnoustrojowe
- przewlekłe dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego
- dolegliwości żołądkowo-jelitowe
- lęk, depresja
Związane ze stylem życia
- palenie (tytoniu, innych używek)
- brak aktywności fizycznej
- zespół metaboliczny
- wysokie dzienne spożycie kofeiny (powyżej 540 mg)
Przyjmowanie leków
- środków uspakajających
- aspiryny
- ibuprofenu
- opioidów
Co istotne, pacjenci z MOH mają wyższą podatność na uzależnienie od leków i zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD).
Ból głowy – patofizjologia
Patofizjologia MOH nie jest do końca poznana. Wiemy jednak, że u pacjentów z chronicznym bólem głowy, którzy dodatkowo nadużywają leków, może rozwinąć się MOH. Naukowcy wykazali, że u pacjentów z MOH istnieje nadwrażliwość i nadreaktywność kory mózgowej. W rezultacie obserwujemy m.in. nadwrażliwość na bodźce z zewnątrz podczas ataku bólu głowy itd. Kora somatosensoryczna u pacjentów z MOH jest w pewien sposób „zablokowana” w rodzaju stanu przedrakowego. Długotrwała ekspozycja na leki przeciwbólowe powoduje wzrost podatności na korowe rozprzestrzenianie się depresji. Zjawisko to może wyjaśniać powstawanie mroczków i zaburzeń widzenia oraz aury w trakcie napadu migrenowego. Kolejno, w zwojach nerwu trójdzielnego stwierdzono się stan zapalany. Wykazano także obniżony próg nocyceptywny. Oznacza to obniżony próg bólu. Przewlekła ekspozycja na leki przeciwbólowe zwiększa pobudliwość neuronów w jądrze centralnym ciała migdałowego. Może to prowokować rozwój lęku lub depresji u pacjentów z MOH. Zmniejszona jest także produkcja serotoniny (hormonu szczęścia).
Wnioski płynące z badań obrazowych
W badaniach obrazowych stwierdzono zwiększoną objętość istoty szarej w kilku obszarach. Należą do nich: szara okolica okołowierzchołkowa (PAG), tylna kory zakrętu obręczy, hipokamp, wzgórze, zakręt wrzecionowaty, móżdżek i prążkowie brzuszne. Mniejszą objętość stwierdzono w korze oczodołowo-czołowej (OFC), korze zakrętu obręczy przedniej, lewym zakręcie środkowym potylicznym, wyspie. Struktury te biorą udział w modulacji i przetwarzaniu bólu, poznaniu, zachowaniu afektywnym, uzależnieniu i świadomości. Obrazowanie funkcjonalne wykazało zmienioną funkcjonalną łączność w obszarach przetwarzania bólu, systemie nagrody mezokortykolimbicznej, sieci uwagi czołowo-ciemieniowej, sieci domyślnej i sieciach przetwarzania pamięci. Mezokortykolimbiczny układ nagrody (związany z dopaminą, czyli hormonem przyjemności) wydaje się być zaburzony w MOH, łącząc cechy zależności i uzależnienia.
Profilaktyka
Zdecydowanie skuteczniejsza od leczenia jest profilaktyka! Mniej kosztowna, mniej stresująca i mniej wymagająca. Zdaję sobie sprawę z tego, że ciągłe bóle głowy mogą doprowadzać do szaleństwa i zażycie tabletki wydaje się czasem jedyną słuszną decyzją, jednak w przypadku bardzo częstych bólów głowy należy ograniczyć przyjmowanie leków przeciwbólowych do 2-3 tabletek w tygodniu i wspomóc się innymi metodami (np. akupunktura, umiarkowany wysiłek fizyczny, ćwiczenia rozluźniające, relaksacja na macie do akupresury itd.) Jeśli już się zdecydujemy na wzięcie tabletki, to najlepiej to zrobić od razu po pojawieniu się jakichkolwiek symptomów nadchodzącego bólu.
Leczenie i diagnostyka
Diagnostyka bólu głowy z reguły nie należy do najłatwiejszych czynności w medycynie. Ból głowy może być objawem większości chorób. Niewątpliwie najważniejsze jest jednak wykluczenie poważnych zmian w mózgu (nowotwory, tętniaki itd.) za pomocą wywiadu, badania fizykalnego oraz badań obrazowych. Istotna jest także kontrola ciśnienia krwi i wykluczenie bądź potwierdzenie problemów krążeniowych. W trakcie wizyty u lekarza pamiętajcie, żeby powiedzieć mu o wszystkich przyjmowanych przez Was lekach. Najlepiej, jakbyście co najmniej kilka tygodni przed wizytą zaczęli prowadzić dziennik, w którym będziecie zapisywać częstość i rodzaj bólu. Na tej podstawie lekarz będzie mógł być może znaleźć pewną analogię.
Wieloetapowe podejście do leczenia bólu głowy
Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków wymaga wieloetapowego podejścia do leczenia, ale zazwyczaj wiąże się z:
- (1) odstawieniem nadużywanego leku,
- (2) leczeniem objawów odstawienia,
- (3) rozpoczęciem leczenia zapobiegawczego, jeśli jest to konieczne,
- (4) ostatecznie alternatywnym leczeniem objawowym w przypadku ponownego pojawienia się bólu głowy.
Obecnie nie ma wystarczających dowodów naukowych aby wskazać, która z dotychczasowych metod leczenia MOH jest najskuteczniejsza. Eksperymentowanie i leczenie trudnych, długotrwałych zaburzeń tego typu na własną rękę nie ma sensu- najbezpieczniej i najefektywniej będzie pozostać pod kontrolą doświadczonego lekarza! Pamiętajmy, że MOH jest wtórnym bólem głowy, będącym efektem nadużywania leków. Po jego zwalczeniu należy oczywiście zająć się leczeniem pierwotnego bólu głowy. Wtedy do akcji wkracza fizjoterapia, osteopatia, masaż, akupunktura i wszelkie techniki autoterapii. Pamiętajcie, że dla fizjoterapeuty diagnoza lekarska też jest bardzo istotna. Techniki w obrębie czaszki wymagają szczególnej precyzji i delikatności. Czerwoną flagą do terapii obszaru czaszkowego jest m.in zgłoszenie w wywiadzie „najsilniejszego bólu głowy w życiu”. Taka sytuacja wymaga jak najpilniejszego zgłoszenia się do lekarza. Więcej o sposobach łagodzenia bólu głowy przeczytacie tutaj.
Źródła
Fischer MA, Jan A. Medication-overuse Headache. [Updated 2020 Jun 30]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021
Aleksenko D, Maini K, Sánchez-Manso JC. Medication Overuse Induced Headache. [Updated 2020 Jul 2]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021 Jan