Płaskostopie nierzadko jest zmorą rodziców. Przychodzi taki moment w życiu opiekuna, kiedy rozwój jego dziecka zaczynają oceniać inni, „bardziej doświadczeni” rodzice, wujkowie, dziadkowie itd. Wtedy też może paść nieco pochopnie słowo „płaskostopie”. Co wtedy robić? 

Płaskostopie- definicja

Płaskostopie (inaczej stopa płasko-koślawa bądź płaska, platfus), to zniekształcenie stopy, które polega na obniżeniu się („zapadnięciu”) jej fizjologicznych łuków. Patrząc na taką stopę mamy wrażenie, że rozlewa się cała na podłożu. Fizjologicznie ludzka stopa powinna dotykać podłoża podczas stania tylko trzema punktami tworzącymi tzw. trójkąt podparcia: głowami I i V kości śródstopia i kością piętową. W przypadku osoby z płaskostopiem mamy nieco inną sytuację – łuk przyśrodkowy (płaskostopie podłużne) lub poprzeczny (płaskostopie poprzeczne) są obniżone. Mięśnie głębokie stopy nie są wystarczająco wydolne i nie utrzymują całego ciężaru ciała w optymalny sposób. Konsekwencjami takiego stanu jest zmiana biomechaniki całej kończyny dolnej, a często także wyżej położonych segmentów. 

Rozwój stopy dziecka

Noworodek rodzi się z fizjologiczną stopą płasko-koślawą. Stopie noworodka towarzyszy podściółka tłuszczowa (miękka poduszeczka), która w pełni zanika dopiero około 4-5 roku życia. Ułatwia ona dziecku pionizację, bowiem zapewnia większą płaszczyznę podparcia. Dzięki temu dziecku łatwiej jest wstać i stawiać pierwsze kroki. Podściółka zwiększa powierzchnię nośną stopy i zmniejsza nacisk ciężaru ciała na podłoże. Podściółka tłuszczowa Spitzy’ego zabezpiecza konstrukcję wysklepienia stopy, która u małego dziecka jest jeszcze zbudowana z chrząstki. 

Łuki (sklepienia) stopy zaczynają być wyraźnie widoczne dopiero koło 6 roku życia (początek uniesienia przyśrodkowego łuku obserwujemy od około 2 roku życia). U dzieci prawidłowo rozwijających się dane normatywne wskazują, że „płaski układ stopy” jest normalny dla dzieci nawet do 8 roku życia. Dzieje się tak ze względu na adekwatną do wieku wiotkość kostno-więzadłową, zwiększoną tkankę tłuszczową i niedojrzałą jeszcze kontrolę nerwowo-mięśniową. Wynika to także z fizjologicznego w tym wieku ustawienia szyjki kości udowej (jest ona przodoskręcona – antetorsja). Przyjmuje się, że do ukończenia 10 roku życia stopa dziecka powinna przypominać stopę dorosłego. 

Płaskostopie- kiedy i jak reagować?

Oczywiście fakt, że stopa dziecka ma nawet 10 lat, żeby prawidłowo się wykształcić, nie powinien sprawić, że zignorujemy potencjalne problemy w jej obrębie. Warto przyglądać się temu, jak stoi i chodzi dziecko. Warto też zaobserwować starcie podeszwy butów, ewentualne dziury i uszkodzenia spowodowane eksploatowaniem obuwia. Takie ślady mogą nam dać już pewne informacje o rozkładzie ciężaru ciała i sposobie chodu. Przyjrzyj się zatem, czy jeden but nie jest bardziej starty od drugiego- może starte są tylko przyśrodkowe powierzchnie, może pojawia się dziura zawsze w tym samym miejscu? Takie spostrzeżenia zdecydowanie warto zgłosić specjaliście. 

Pamiętajmy, że stopa jest naszą podporą. Jeśli nie pracuje prawidłowo, to stawy położone powyżej (tak naprawdę całe ciało, ale szczególnie staw kolanowy i biodrowy) nie są w stanie optymalnie pracować. Nie zawsze jednak stopa musi być winowajcą wad postawy- często niewydolna praca stóp wynika z nieprawidłowej pracy np. miednicy. 

Myślę, że każde dziecko powinno być ocenione pod kątem wad postawy przez specjalistę (fizjoterapeuta pediatryczny, ortopeda dziecięcy) co najmniej kilka razy w życiu. Szczególnie kluczowe są okresy skoków rozwojowych, kiedy to zachodzą najbardziej dynamiczne zmiany w całym organizmie. Nie załamuj się jednak, kiedy usłyszysz od niewykształconych w tym temacie osób, że Twój 3-latek ma płaskostopie, bo w tym wieku  stopa dziecka rzadko wymaga interwencji w postaci wkładek. Stwórz stopie dziecka jak najwięcej okazji do prawidłowego rozwoju, a przy najbliższej okazji zapytaj pediatrę i zweryfikuj podejrzenia. 

Czynniki ryzyka płaskostopia

• noszenie ciasnego (na długość i szerokość), twardego i mało elastycznego obuwia – badania wykazały, że aż 86% dostępnego na rynku obuwia ma zbyt wąskie przody w porównaniu do szerokości stopy (McRitchie M. Journal of Foot and Ankle Research, 2018)

• buty na obcasie powoduje wzrost ryzyka nie tylko płaskostopia, ale także palucha koślawego (hallux)

• urazy, których konsekwencją jest długotrwałe unieruchomienie stopy

• otyłość

• wrodzona wiotkość więzadłowa

• niewydolność mięśni łydki (szczególnie piszczelowego tylnego)

Płaskostopie- profilaktyka. Lepiej zapobiegać niż leczyć.

Myślę, że wszyscy specjaliści są zgodni w tym temacie – profilaktyka jest zdecydowanie lepsza (i tańsza) niż leczenie. W przypadku małych i ogólnie zdrowych dzieci naprawdę nie trzeba się bardzo wysilać. Nie trzeba też panikować – od oceny rozwoju dziecka są specjaliści, a nie ciocie i babcie! 

W profilaktyce płaskostopia warto stosować następujące zasady: 

• pozwolić stopie na swobodny, niczym nie skrępowany ruch- pierwsze buciki warto kupić dopiero wtedy, kiedy dziecko już pewnie chodzi i zbliża się moment samodzielnego wyjścia z domu; w domu jak najczęściej pozwól dziecku bawić się boso

• niemowlę zachęcaj do aktywności takich jak: łapanie swoich stóp rękami i zbliżanie ich do twarzy, zabaw w leżeniu na brzuszku i siadzie amfibii, a także przemieszczanie się w pozycji niedźwiadka

• nie przyspieszaj rozwoju dziecka – nie sadzaj na siłę, kiedy dziecko nie siada samo; nie zmuszaj do chodzenia, jeśli dziecko nie inicjuje jeszcze chodzenia itd.

• pilnuj, aby dziecko (szczególnie po skończeniu 4 roku życia) nie siadało w siadzie „w”- taki siad utrwala wzorzec rotacji wewnętrznej kończyn dolnych, powoduje „garbienie się” dziecka i wyłącza aktywność mięśni brzucha, co w konsekwencji może prowadzić do rozwoju (lub pogłębiać rozwój) płaskostopia

• zadbaj o prawidłową masę ciała dziecka (unikaj nadwagi i otyłości)

• nie używaj chodzików

• masuj stopę dziecka dostarczając mu różnych bodźców (stopa zawiera bardzo dużo receptorów, które odbierają informację z podłoża) – możesz wykorzystać do masażu własne ręce i np. oliwkę, możesz także sięgnąć po piłeczki sensoryczne (z kolcami), gąbkę do kąpieli, masażer wibracyjny i tymi przedmiotami urozmaicić masaż

• nie stosuj profilaktycznych wkładek do butów- takie działanie tylko osłabi prawidłowo działające mięśnie stopy; wkładki supinacyjne z wsparciem (wgłębieniem) kości piętowej stosujemy tylko, gdy zostaną polecone przez specjalistę oceniającego dziecko; stosuje się je, gdy ćwiczenia korekcyjne oraz kinesiotaping stopy płaskiej u dziecka nie przynoszą spodziewanych rezultatów i/lub gdy płaskostopie jest naprawdę duże

Ćwiczenia wzmacniające mięśnie stóp

W przypadku płaskostopia rzadko zdarza się tak, że ćwiczenia stóp okażą się wystarczające. W większości przypadków okazuje się, że problem leży w kilku miejscach w ciele i na tej podstawie układa się plan fizjoterapii. Przedstawię jednak kilka ćwiczeń, które mogą stosować zarówno dzieci, jak i dorośli. Mogą być one elementem zarówno profilaktyki, jak i korekcji stopy płaskiej. 

Ćwiczenie 1 – mobilizacja przodostopia

W czynnikach ryzyka płaskostopia wspomniałam, że na co dzień nosimy za ciasne obuwie. Powoduje to zmniejszenie ruchomości przodostopia. Przed rozpoczęciem ćwiczeń warto tę ruchomość przywrócić. 

Usiądź na krześle. Wpleć palce swojej dłoni pomiędzy palce stopy. Drugą ręką chwyć okolice śródstopia lub pięty. Wykręcaj swoją stopę we wszystkie strony. Mobilizuj w ten sposób obie stopy- każdą przez około minutę. 

Ćwiczenie 2 – skracanie stopy (short foot)

To ćwiczenie może nie być łatwe dla osoby, która ma płaskostopie, bo angażuje mięśnie stopy do tej pory prawie nieużywane świadomie. Dlatego nie zrażaj się – kiedy załapiesz ruch, będziesz wykonywać je z łatwością. Wykazano, że 4-tygodniowy trening short foot redukuje obniżenie łuku podłużnego stopy (czyli zmniejsza płaskostopie) i jest skuteczniejszy od popularnego ćwiczenia „zwijania ręcznika/ chusteczki” palcami (Mulligan, Man Ther 2013). 

Usiądź na krześle, ustaw stopy na podłożu w niewielkiej odległości od siebie. Kolana zgięte do 90 stopni, kąt zgięcia w stawie skokowym wynosi 90 stopni. Pod piętę włóż monetę. Wykonaj bardzo mały ruch zbliżenia monety do palucha. Poczuj, jak łuk przyśrodkowy stopy delikatnie się unosi. Początkowo może złapać Cię skurcz- nie zrażaj się. Rozmasuj stopę i próbuj dalej. Zbliż monetę do palucha 10 razy, a każdy ruch utrzymaj przez około 10-20 sekund. W ten sam sposób powtórz na drugiej stopie. Stopniowo możesz przejść do stania (stopy na szerokość bioder, kolana lekko ugięte, miednica w neutralnym położeniu, ręce na biodrach). Moneta nie jest obowiązkowa- jej zadaniem jest pomóc Ci „załapać” ruch na początku Twojej przygody z treningiem short foot. 

Ćwiczenie 3 – pianinko (tapping)

Usiądź na krześle (jak wyżej), unieś palce stopy do góry („poduszki” pod palcami zostają przyklejone do podłoża) i zacznij uderzać po kolei wszystkimi palcami stopy o podłoże tak, jakbyś grał/ grała na pianinie.  Powtórz dynamicznie (lub trochę wolniej jeśli to ćwiczenie sprawia Ci trudność, tak jak mi na filmiku poniżej) 20 razy. Następnie wykonaj to samo na drugiej stopie. Możesz czuć zmęczenie boku łydki, bowiem to ćwiczenie wzmacnia mięśnie strzałkowe. 

Źródła

• Ueki Y, Sakuma E, Wada I. Pathology and management of flexible flat foot in children. J Orthop Sci. 2019 Jan;24(1):9-13.
• Mulligan EP, Cook PG. Effect of plantar intrinsic muscle training on medial longitudinal arch morphology and dynamic function. Man Ther. 2013 Oct;18(5):425-30.
• Materiały szkoleniowe dr Biernat.